 |
Teksty polskie |
======================================================================
Dwa sposoby myślenia. Wstęp do: Claude Tresmontant, Esej o myśli hebrajskiej, Znak, Kraków 1996. s. 7-11.
======================================================================
1. Prowokująca teza
Jednym z ważniejszych elementów samoświadomości chrześcijańskiej
ostatnich dziesięcioleci jest odkrywanie żydowskich korzeni chrześcijaństwa.
Korzenie nie oznaczają związku zewnętrznego, już przezwyciężonego przez
historyczne rozejście się dróg Kościoła i Synagogi, lecz oznaczają związek
niezbywalny, żywy, konieczny dla chrześcijaństwa, które rozumie siebie
głębiej dzięki wspólnemu z judaizmem dziedzictwu. Dziedzictwo to nie jest
muzealną ozdobą ani dla Kościoła, w wierze którego jest ono wciąż żywe
ani dla judaizmu, o którego żywotności stanowi ono również dzisiaj. I nie
chodzi tu o marginalia, lecz o coś tak centralnego jak np. samo objawienie,
jak nadzieja wiecznego panowania Boga, jak modlitwa oraz kształtowanie
życia według dekalogu.
O ile na terenie teologii coraz łatwiej przychodzi chrześci-jaństwu
uznać istotność swej szczególnej więzi z judaizmem choćby dlatego, że "Jezus
jest Żydem i jest nim na zawsze" , o tyle filozofowie chrześcijańscy nie
zawsze są świadomi tego, że zawdzięczają swą oryginalność bardziej dziedzictwu
myśli hebrajskiej niż greckiej. Claude Tresmontant twierdzi nawet, że istotną
cechą i dokonaniem filozofii chrześcijańskiej jest nie tylko jej opór przed
usunięciem dziedzictwa myśli hebrajskiej, lecz wręcz "odnowienie umysłu"
(Rz 12, 2) dokonujące się przez przejście - mające wszelkie cechy przezwyciężenia
- od problematyki filozofii greckich do problematyki wyznaczonej oryginalną
metafizyką zawartą w myśli hebrajskiej.
Taką prowokującą tezą, kwestionującą monopol racjonalizmu o greckim
rodowodzie, na którym opierają się m. in. nowożytne i współczes-ne rozwiązania
problemu relacji rozumu i wiary zadebiutował w 1953 r. 28-letni Tresmontant
(ur. w 1925 r.). Czytelnik polski otrzymuje więc do rąk tłumaczenie młodzieńczego
dzieła Autora, który jest mu już znany z trzech innych książek wydanych
przez Pax na początku lat 70-tych .
2. Żydowskość filozofii chrześcijańskiej
Esej o myśli hebrajskiej nie stanowi jednak młodzieńczego "wybryku",
tylko początek całego nurtu badań, w których Tresmon-tant ukazuje filozoficzną
oryginalność myśli biblijnej, która posiada swoje własne kategorie, swój
własny - jakże inny zwłaszcza od platońskiego i neoplatońskiego - pozytywny
sposób pojmowania świata, człowieka, historii, czasu oraz namacalnej rzeczywistości
materialnej. Filozofia chrześcijańska w swojej najoryginalniejszej warstwie
jawi mu się jako organiczna kontynuacja myśli hebrajskiej, mimo iż nie
wyrasta ona bezpośred-nio z ducha języka hebrajskiego, lecz tylko przekłada
go na kategorie filozofii wyrażającej się po grecku. Przykład takich pojęć
jak np. dusza, duch, ciało, kontemplacja, które zupełnie inaczej funkcjonują
w filozofii chrześcijańskiej i greckiej najlepiej pokazuje, że to element
hebrajski jest wyróżnikiem myśli chrześcijańskiej. W konsekwencji
Tresmontant obok M. Blondela, E. Gilsona i J. Maritaina staje w obronie
pojęcia filozofii chrześcijańskiej , która z punktu widzenia tez metafizycznych
jest jego zdaniem bardziej żydowska niż grecka. Widać to po nieugiętym
odporze, jaki myśl chrześcijańska, w zgodzie ze swymi korzeniami w hebrajskiej
metafizyce, antropologii i rozumieniu historii dawała i daje manichejskiej
wizji materii i ciała, gnostycznemu pojmowaniu dziejów i zbawienia oraz
dualistycznemu patrzeniu na człowieka.
Oczywiście Tresmontant w Eseju o myśli hebrajskiej dokonuje pewnej
selekcji tendencji myśli greckiej, którym przeciwstawia myśl biblijną.
Można słusznie argumentować, że są to tylko niektóre tendencje ducha greckiego,
ale nie da się ukryć, że są to tendencje o ogromnej sile oddziaływania
aż po główne nurty filozofii nowożytnej od Kartezjusza po Hegla i dalej.
Jest rzeczą bardzo znamienną, że podobnym przeciwstawieniem myśli opartej
o źródła hebrajskie i tradycji myślenia opartego o greckie pojęcie rozumu
posługują się zupełnie niezależnie niektórzy współcześni autorzy żydowscy
jak H. Cohen, F. Rosenzweig czy E. Levinas, którzy w wielu swoich wnioskach
w sposób zaskakująco świeży odnawiają stanowisko zajmowane przez filozofię
chrześcijańską w takich kwestiach jak np. relacja rozumu i wiary, jedności
i wielości, prawdy i historii czy wolności i odpowiedzialności.
Być może egzegeci ze swojego punktu widzenia mogą mieć jakieś
uwagi "techniczne" odnośnie do sposobu posługiwania się tekstami biblijnymi
i uwyraźniania kategorii myśli hebrajskiej. Nie zmieni to jednak faktu,
iż głęboko słusznym wydaje się ukazanie, że wbrew obiegowym uprzedzeniom
Biblia nie jest tylko tekstem do przyjęcia na wiarę, lecz że jest inspirującym
świadectwem myślenia metafizycznego o bardzo określonych strukturach. W
ten sposób Esej o myśli hebrajskiej mówi wyraźnym głosem zarówno przeciw
fideizmowi jak i przeciw racjonalistycznej redukcji wiary do treści rozumu
oraz pokazuje, że biblijna wiara jest rozumieniem rzeczywistości; rozumieniem
zmierzającym w kierunku przeciwnym niż ugruntowane postawy jednego z ważniejszych
nurtów myśli greckiej wobec rzeczywistości w jej dotykalnej i historycznej
konkretności.
3. Nieoczekiwane pożytki
Są jeszcze dwa dość nieoczekiwane pożytki z lektury Eseju o myśli
hebrajskiej, choć są to w pewnym sensie pożytki uboczne. Pierwszy pożytek
związany jest z tym, że Tresmontant dla wydobycia tego, co filozoficznie
oryginalne w myśli hebrajskiej posługuje się jako narzędziem myślą H. Bergsona.
Nie pozostając bezkrytycznym wobec neoplatońskiej tendencji dualistycznej
obecnej w filozofii Bergsona Tresmontant wykorzystuje tę część jego analiz,
które są wynikiem przemyślenia tego, czym jest stworzenie. Bergson wykazał,
że stworzenie nie jest degradacją i upadkiem ani wytwarzaniem. Tresmontant
wykorzystuje bergsonows-kie zakwestionowanie przyzwyczajeń myślowych w
tym ważnym punkcie jako otwarcie dostępu do metafizycznych pokładów Biblii.
Pożytkiem z takiego podejścia może być potwierdzenie, tym razem na przykładzie
analiz Bergsona, bardzo ważnej intencji filozofii współczesnej, która -
jak na to słusznie zwrócił uwagę J. Tischner - chce być filozofią
konkretu rozwijającą zmysł rzeczywistości przez docieranie do doświadczeń
źródłowych, które po raz pierwszy znalazły swój wyraz na kartach Biblii,
a nie przez odgrzewanie doktryn interpretujących i budowanie systemo-wych
konstrukcji nakładanych potem na rzeczywistość.
Jest jeszcze inny pożytek wart zasygnalizowania w tym miejscu.
Jest on związany z dialogiem chrześcijańsko-żydowskim, jaki przed soborową
deklaracją Nostra aetate należał jeszcze do rzadkości. Tresmontant napisał
tę książkę wyraźnie z pozycji chrześcijańskich, ale przedsoborowych i interpretuje
myśl biblijną w perspektywie Wcielenia prawie bez żadnego względu na żydowską
lekturę Biblii i samoświadomość. Dla jej ewentualnego żydowskiego czytelnika
może to stanowić okazję do sformułowania zarzutu chrześcijańskiego zawłaszczenia
żydowskiego dziedzictwa. Ponieważ jednak ani w tle ani u źródeł inspiracji
tej książki nie ma jeszcze całej posoborowej problematyki dialogu chrześcijańsko-żydowskiego,
dlatego to, co z dzisiejszej perspektywy jawi się jako dotkliwy jej brak,
zyskuje walor szczególnej egzemplifikacji tego, jak nieuprzedzone badanie
istoty filozofii chrześcijańskiej mimo wszystko prowadzi do odkrycia dziedzictwa
myśli hebrajskiej jako jej konstytutywnego składnika. Na ten zaiste nieoczekiwany
aspekt, spowodowany w sumie słabością książki w tym względzie, powinni
zwrócić szczególną uwagę zwłaszcza ci spośród chrześci-jańskich czytelników,
którzy wątpią w istnienie żywych i nadal aktualnych elementów wspólnych
między chrześcijaństwem i judaizmem, bez których chrześcijaństwo inkulturowane
w dziedzictwie Aten musiałoby zostać uznane za mit pośród mitów.
